اندر احوالات نظامی گنجوی؛ شاعر قرن ششم هجری

جمال‌الدین محمد الیاس بن یوسف متخلص به نظامی (612-535) ه.ق، شاعر و داستان‌سرای فارسی دوره سلجوقی است. نظامی بر سایر دانش‌های زمانه‌ی خود از قبیل نجوم، فقه، فلسفه و... نیز مسلط بود. 

سبک ادبی نگارش نظامی گنجوی

نظامی را بی‌شک باید در شمار استادان مسلم زبان و شعر فارسی دانست. اگرچه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده است، لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم هجری توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای خود برساند، نظامی است.

او در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه، همچنین ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند و توصیف طبیعت و اشخاص و احوال آن‌ها در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است.

مهارتی که نظامی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به کار برده‌است باعث تقلید شعرای پس از وی از سبکش شد. نخستین و بزرگترین شاعری که به تقلید نظامی در نظم پنج گنج همت گماشت، امیر خسرو دهلوی بود و از دیگر مقلدان بزرگ وی می توان به خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، وحشی بافقی و آذر بیگدلی نیز اشاره کرد.
نظامی علاوه بر پنج گنج، دیوان قصاید و غزلیاتی هم دارد.                                     
نظامی قصاید متعددی دارد که به پیروی از سنایی در وعظ و حکمت سروده است. نظامی چنان که از اشعارش برمی‌آید، در آغاز جوانی به تحصیل ادب و تاریخ روی آورد و بیشتر عمر خود را در گنجه گذرانید و کمتر از موطن خود دوری گزید. وی با اصول عرفان آشنا بود و به زهد و تصوف می‌پرداخت و پادشاهان نیز رعایت مقام او را می‌کردند و در حضور وی از می و مطرب پرهیز می‌کردند. 

برجستگی‌ها و ویژگی‌های شعر نظامی

- تشبیهات و توضیحات وی، زیبا، هنرمندانه و خیال انگیزند.
- در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
- انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.
- ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.
تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می‌شود، کلام وی را گاه دچار ابهام می‌کند، کثرت «لغات عربی» ،«اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» نیز، سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

همچنین گرایش‌های عرفانی نظامی در پس برخی از شعرها و کلام‌ فلسفی او دیده می شود که در آن مخاطب خود را به غنیمت شمردن روزها دعوا کرده و گوشزد می‌کند که زندگی کوتاه و جهان بی اعتبار و گذرا است.

با وجود آن که آثار نظامی  در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، ایرادات بیانی نیز دارد، ولی محاسن کلام او به اندازه‌ای است که باید او را یکی از بزرگ‌ترین شعرای ایران نامید و مخصوصا در فن خود بی‌رقیب و یکه‌تاز معرفی کرد. نظامی در بزم‌سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است. به جرأت می‌توان گفت که او در سرایش لحظه‌های شادکامی رقیب ندارد، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین. آن‌گونه که در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد؛ به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است به شکلی که توانسته ادبیات غنایی را تا پایان سده ششم به حد بالایی برساند. 

آثار نظامی گنجوی

مهمترین اثر نظامی "پنج گنج" یا "خمسه" است مشتمل بر پنج مثنوی که به ترتیب تالیف عباتند از:

1-مخزن الاسرار

2- خسرو و شیرین

3- لیلی و مجنون

4- هفت‌پیکر

5- اسکندرنامه

- مخزن‌الاسرار، به ملک فخرالدین بهرامشاه، والی آذربایجان تقدیم شده است. نظامی در این اثر می‌کوشد که مردم را به خودشناسی و تهذیب نفس دعوت کند. این اثر شامل ۶۰ بخش و ۲۲۶۰ بیت است.

- خسرو و شیرین، دومین اثر از خمسه نظامی است که داستان عشق خسروپرویز و شاهزاده شیرین است. سرودن این منظومه 16 سال به طول انجامید.

- مثنوی لیلی و مجنون شامل 4700 بیت است که محتوایی عامیانه و مردم‌پسند دارد.

- هفت‌پیکر، به عنوان چهارمین اثر از پنج گنج در 5136 بیت سروده شده است. نام دیگر این اثر، بهرام‌نامه است و به هفت اقلیم پادشاهی که تحت حاکمیت بهرام است؛ اشاره دارد.

- اسکندرنامه، بیش از 10 هزار بیت است که خود نظامی به این اثر از مابقی آثارش علاقه بیشتری دارد.

نظامی، علاوه بر خمسه‌، غزل‌ها، قصاید و رباعی‌های بی‌شماری نیز دارد که به نام دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی تدوین و جمع‌آوری شده است.

به دوستداران ادبیات کلاسیک ایران و منظومه‌های عاشقانه خواندن آثار نظامی گنجوی را پیشنهاد می‌کنیم.

- خرید کتاب خمسه نظامی

- خرید کتاب کلیات نظامی گنجوی

نویسنده: سارا صفائی 

تاریخ انتشار:1400/12/15